Esprit de Mons

@rw

„Lewica brytyjska też była historycznie eurosceptyczna, a Torysi proeuropejscy. Dopiero w XXI wieku to się odwróciło.”

To zbyt daleko idące uproszczenie. Torysi wprowadzili Wielką Brytanię do EWG w 1973, ale to labourzystowski premier Harold Wilson przeprowadził w 1975 udane referendum w sprawie pozostania we Wspólnotach. Robił to pod hasłem „Wynegocjowałem lepsze warunki od Torysów” i faktycznie kilka rzeczy wynegocjował – UK było wtedy odbiorcą funduszy rozwojowych, rolnicy otrzymali wysokie dopłaty itd. A najważniejsze i tak były, jak zwykle, ceny cukru. UK w tym czasie traciło dostęp do taniego importu żywności z byłych kolonii – które na globalnym rynku zaczęły traktować dawną metropolię jako jednego z wielu odbiorców, słabszego np. od USA. Dołączenie do wspólnego rynku europejskiego okazało się optymalnym rozwiązaniem dla zapewnienia żywnościowego bezpieczeństwa wyspy.

Dobrą książkę o tym okresie napisał Robert Saunders („Yes to Europe!”). Adrian Williamson w swoim „Europe and the Decline of Social Democracy in Britain” przedstawia bardziej krytyczną ocenę tamtych wydarzeń – pokazuje je jako wstęp do thatcheryzmu i blairyzmu lat 80-tych i 90-tych.

Więc i z tym Marksem jako prowodyrem UE to nie takie proste. Róża Luksemburg była przekonaną marksistką i Kazimierz Kelles-Krauz również był, a prawdopodobnie mieliby odrębne zdania na temat UE: przeniesieni w lata powojenne, okres kształtowania się wspólnot europejskich, ona mogłaby być za, a on byłby przeciw. Bo inaczej patrzyli na rolę państwa narodowego i struktur międzynarodowych jako sojuszników bądź wrogów lewicowego postępu społecznego. Dziś, po doświadczeniach globalizacji, brexitu, trumpizmu itd. patrzymy na to jeszcze inaczej. Warto w tym miejscu podkreślić jedno: UE nie jest jak na razie scentralizowanym imperium na modłę Chin, Indii czy USA – to wciąż koalicja państw narodowych, bardzo ściśle i wielopoziomowo współpracujących, ale nie wyzbywających się własnych interesów w procesie ich stałej re-negocjacji.

@doktor nikt

„poglądy Thatcher na integrację europejską są powszechnie znane”

Czyżby?
link to i.dawn.com

@Tomasz Larczyński
„To *też* jest ważne, ale w kontrze do ksenofobicznego, wsobnego nacjonalizmu na pierwszym planie powinien być nacjonalizm …unijny.”

Mało kto w Europie chce takiego „euro-nacjonalizmu” czy może precyzyjniej mówiąc: patriotyzmu federacyjnego. W referendach krajowych we Francji i Holandii upadł (bardzo umiarkowany) projekt europejskiej konstytucji. Pan-europejskie partie polityczne typu Volt mają minimalne poparcie. Nie przebiła się idea „wiodących kandydatów” w wyborach do PE, a zatem i legitymowanych pan-europejsko polityków, z których można byłoby w Brukseli tworzyć unijny „rząd” i „opozycję” na modłę westminsterską. To po prostu nie jest dziś droga po jakiej porusza się europejska integracja.

@irid
„wielka biurokracja z której można wyciągać pieniądze”

I to też także nie ta droga. Unia to ponad pół wieku zbliżania standardów i instytucji krajowych w wielopoziomowej, ścisłej współpracy obejmującej praktycznie całość krajowych polityk. Eksperyment bez precedensu, ale i bez oczywistego wzorca. Oparty, podkreślmy, w 90% na zasobach i kadrach krajowych – mitem jest unijna „wielka biurokracja”.

By ten eksperyment zrozumieć trzeba trochę przysiąść i pooglądać go z bliska w choć jednym wybranym obszarze: regulacji produktowych, rynku pracy, edukacji, polityki handlowej, pieniężnej itp. Intuicyjnie być może łatwiejsza do zobrazowania jest jego mutacja biznesowa np. koncern Airbus, zresztą aktualnie mocno wyprzedzający konkurencję (co powinni zauważyć rezonerzy twierdzący, że UE nie umie w innowacje).

Tak, ten polityczny „koncern Europa” trudno jest tłumaczyć społeczeństwom, a one zresztą niespecjalnie oczekują by go im tłumaczono – chcą być reprezentowana przez narodowe systemy polityczne w unijnym „ekosystemie”. Choć inaczej widzi się rolę tego ekosystemu np. w Belgii (jako część narodowej tożsamości), a inaczej w Polsce (jako wciąż element obcy i nieprzyswojony). To jest punkt w jakim dziś znajduje się europejska integracja, jej dalsze drogi są otwarte, ale na pewno nie będą one prostą powtórką procesów federalizacyjnych czy centralizacyjnych z innych części świata.

@❡
„Bez Marksa nie byłoby ekonomii dla Keynesa do studiowania.”

Marks wziął się za projekt „Kapitału” w wyniku swojej działalności publicystycznej i politycznej. To miała być ostateczna odpowiedź polemistom (wielu dziś zapominanym) oraz platforma dla ruchu politycznego – międzynarodowego socjalizmu. Ten zabieg się fenomenalnie powiódł. Zarówno książka jak i jej autor stali się dla XIX-wiecznych socjalistów i rewolucjonistów tym czym np. twórczość Jordana Petersona dla dzisiejszej manosfery – totemem grupowej ideologii i identyfikacji.

Natomiast jako wkład do rozwoju ekonomii był „Kapitał” anachroniczny już w momencie jego pisania. Marks wkładał dobierane pod tezę dane „empiryczne” do koncepcji wziętych z mechanistycznej heglowskiej historiozofii i do swoich własnych wyobrażeń o nadchodzącym systemowym kryzysie i jego rewolucyjnych implikacjach (rozumianych w kategoriach rewolucji burżuazyjnych połowy XIX wieku jakich Marks był świadkiem). Tymczasem równolegle wypracowywane były już wtedy ilościowe metody mikro- i makro-ekonomii (poczynając od Saya, szkoły lozańskiej itd.), które stawiały sobie mniej ambitne zadania, ale wykonywały je z większą empiryczną rzetelnością. Metody te za pośrednictwem Pigou i Marshalla przejął Keynes w swojej syntezie. Marksa do niczego w niej nie potrzebował, a o jego twórczości wypowiadał się nieprzychylnie (np. w liście do G.B. Shawa mówił o „Kapitale” jako o frapującym przypadku anachronicznej scholastyki, która mimo to rozpalała umysły współczesnych – porównywał go w tej roli to Koranu).

Czy należy się więc zgodzić z Keynesem i innymi (Stiglerem, Solowem itd.), że myśl marksistowska ma pomijalny wkład do rozwoju badań ekonomicznych? Owszem, nikt chyba nie próbuje sensownie opisywać np. cen rynkowych metodą „wartości dodatkowej” (bo robi się to w oparciu o równowagę popytu i podaży, zmiany koniunktury, preferencji konsumenckich itd.). Tego typu użytek z Marksa byłby marny – co zauważali nawet rewizjonistyczni (eks-)marksiści jak Kołakowski. Z drugiej strony, opinie dyskredytujące wkład Marksa w ekonomii miały swoje apogeum pod koniec XX wieku, u szczytu „ekonometryzacji” nauk ekonomicznych. Od tego czasu obserwujemy powrót ekonomii instytucjonalnej (nagrodzonej np. ubiegłoroczną nagrodą noblowską). Trwałym wkładem Marksa do tego nurtu jest oderwanie socjologicznej i politycznej analizy kapitalizmu od moralno-religijnych kontekstów oraz pierwsza kompleksowa próba analizy relacji między systemem ekonomicznym (rynkiem) a politycznym (demokracją), czyli zastosowanie podejścia tego rodzaju, jaką dziś reprezentują Acemoglu i Robinson czy Piketty, a publicystycznie np. Martin Wolf.

Wniosek ten to jednak trochę co innego niż fanboyowy zachwyt Marksem, bez którego jakoby nic dobrego w historii ekonomii nie mogło się wydarzyć. Takie jego totemiczne odczytywanie dziś już nie wzbogaca, lecz zubaża tę postać. Świetnie, że wycofałeś się rakiem ze swojego okradania Marksa z jego zwrotu ku „komunie ludowej” w ostatnim etapie życia. Teraz pozostaje tylko podjąć głębszą refleksję nad pozostałymi etapami, powodzenia!

@jugger

To nic nowego – tak „dozwoloną” lewicę widzi prawica w integrystycznie prawicowych krajach: jako „wierzącą w swoje wartości” para-religijną mniejszość, coś w rodzaju polskich Tatarów, którzy swoją obecnością między nami uwiarygadniają wielkość naszej narodowej narracji. Kłaniają się ze swojego kącika naszemu Bogu. Ta łaskawa tolerancja ustaje gdy owa mniejszościowa grupa upomina się o jakiś wpływ na rzeczywistość odczuwalny dla większości.

@irid

Może rozwiniesz? Wyjaśnię, że nie postuluję wcale, aby „ludziom” w Polsce (czy gdzie indziej) tłumaczyć funkcjonowanie unijnych instytucji, procesów i komitetów – ich to wcale nie interesuje, tak jak nie interesuje ich realna, technokratyczna polityka krajowa (w odróżnieniu od kilku wybranych publicystycznych totemów). Jestem natomiast skłonny wyrazić nadzieję, że z dalszym naszym funkcjonowaniem w Unii i podnoszeniem się naszego PKB względem unijnej średniej (co przekłada się na rodzaj tematyki w jaką istotnie będziemy wchodzić), nasza klasa urzędniczo-technokratyczna będzie lepiej funkcjonować w tym unijnym ekosystemie, odczuwając w nim swoje zakorzenienie i sprawczość. W tej chwili prawie każdy kraj (łącznie z takimi jak Litwa czy Słowenia) wykazuje w tym zakresie więcej od nas kompetencji, ciągłości, sprawności – jego ludzie dołączają do nieformalnych pokoleniowych kohort ekspercko-decydenckich obstawiających poszczególne tematy (raz jako urzędnik krajowy, raz jako unijny, potem w akademii, biznesie czy polityce) i budujących wspólny esprit de corps. Naszych w tym gronie brak, co czasem widać bardzo dojmująco i co się przekłada na wzmiankowane przez Ciebie doświadczenie, że nasze uczestnictwo w Unii to coś na przecięciu przekrętu i kultu cargo à la „Eskapada” Malcolma XD.

@akis.paschalis & hatefire

„Bo to jest Koran, święta księga która funkcjonuje podobnie do innych świętych ksiąg.”

„Fakt jest taki, że z Marksem jest trochę jak z Chrystusem. Innego Chrystusa ma Jędrzejewski, a innego miał Restrepo. To trochę rola pionierów.”

Dziękuję za Wasze uwagi i inspiracje. Pozwolę sobie jeszcze raz przedstawić, jak widzę tę kwestię.

Marks starał się stworzyć „naukowy” system, jaki dziś nazwalibyśmy teorią kapitalizmu, ale nie miał do tego wystarczających intelektualnych narzędzi – był z wykształcenia filozofem z już wówczas przebrzmiałej szkoły heglowskiej, trochę prawnikiem, samoukiem w pozostałych kwestiach, nie miał też bezpośredniego kontaktu z praktyką gospodarczą. Pozostawił ambitną i w swej formie „naukową” wizję rozwoju stosunków kapitalistycznych, lecz fakty falsyfikowały ją już za jego życia. Komuna paryska, wydarzenie najbardziej przypominające marksistowską rewolucję obalającą kapitalizm, wybuchła w innych okolicznościach niż Marks oczekiwał (bo jako na poły nacjonalistyczny zryw przeciw pruskiemu okupantowi) i przede wszystkim: została ona szybko stłumiona, masy z obu stron frontu nie wystąpiły wspólnie przeciw wyzyskiwaczom, zaś rewolucyjna „rezerwowa armia pracy” stała się wkrótce tłumem drobnomieszczańskich konsumentów. Tyleż samo wartości miały bardziej szczegółowe marksowskie propozycje typu „wartość dodatkowa” – były scholastyczne i sztywne, nie nadawały się do analizy coraz bardziej złożonych i globalizujących rynków. Nawet gdy heroicznie próbowano je stosować we wczesnych latach sowieckiej Rosji, szybko z tego rezygnowano, czego świadectwem były „tymczasowe dostosowania” sowieckiej praktyki gospodarczej w rodzaju NEP-u. Zachodnia ekonomia tymczasem stawała się nauką z jednej strony ilościową, opartą o wiedzę statystyczną gromadzoną przez aparat państwa, a z drugiej – nakierowaną na kreowanie polityk publicznych w przemyśle, na rynku pracy, rynku finansowym, w globalnych przepływach handlowych, a więc skupioną na rozwiązaniach w rodzaju inwestycji infrastrukturalnych, płacy minimalnej, polityki kursowej, taryfowej. Rozwiązaniach stale negocjowanych i reformułowanych, choć według Marksa stojące za nimi społeczne problemy miały wszak zniknąć na mocy obiektywnych „praw historii”.

Zaznaczmy tu, że już w czasach Marksa (czy pokolenie-dwa później) byli analitycy, którzy potrafili w takich praktycznych kwestiach przedstawiać zalecenia, jakie bronią się do dziś. Przykładowo formuła Bagehota zarządzania kryzysami płynnościowymi na rynku bankowym jest niemal słowo w słowo powtarzana we współczesnych regulacjach, takich jako prawo pomocy publicznej UE. Zasady zaproponowane przez Pareta do dziś stosuje się przy określaniu parametrów polityk fiskalnych. Książki Johna Moody’ego z początku XX wieku to wciąż dobry wstęp do regulacji rynków kapitałowych. Oczywisty sukces odniosła makroekonomia keynesowska itd. Więc to nie tak, że się nie dało. Po prostu to nie Marks był tym człowiekiem, który tym wyzwaniom podołał.

Niezależnie od powyższego, Marks – dzięki wydatnej pomocy Engelsa – odniósł sukces jako twórca pewnego języka debaty politycznej, obsługującego żądania polityczne niższych warstw kapitalistycznego społeczeństwa czy szykanowanych mniejszości. Język ten naukowo przejęły też niektóre nurty socjologii i nauk pokrewnych (badań genderowych, studiów kolonialnych itp.) i w tym sensie Marks jest oczywiście do dziś istotnym punktem odniesienia w politycznej publicystyce i akademii. Należy jednak zauważyć, że sposób funkcjonowania myśli Marksa w tych obszarach przypomina to jak „święte teksty” religijne funkcjonują we współczesnej teologii. Dobry zachodni teolog nie ma najmniejszego problemu z wzięciem jakiegoś wskazania św. Pawła w duchu „prześladujcie homoseksualistów” i dostrzeżenia w nim „dochodzącego do nas z czasów ewangelicznych świadectwa społecznego napięcia, który i dziś jest dla nas wyzwaniem”. Nie inaczej postępują marksiści w naukach społecznych i polityce: wykorzystują swoją „świętą księgę” jako źródło terminologii i inspiracji rozwijanych we współczesnych kontekstach i w świetle bieżących ustaleń empirycznych, nie oglądając się na intencje samego Marksa i nierzadko wbrew jego systemowi (lub innym marksowskim interpretacjom).

Ta marksistowska para-religia istotnie składa się z różnych „wyznań” i „rytów”. Judith Butler uprawia ją w stylu wspomnianego zachodniego teologa. W krajach sowieckich była to rytualna religia państwowa przypominająca świat greko-rzymski. Zaś redaktor Orliński jest wyznawcą marksistowskiego „kultu maryjnego” – tak jak Matka Boska objawiała się dzieciom w Lourdes wzywając „Odmawiajcie różaniec!” tak Marks w wizji Orlińskiego objawiał się (poprzez lekturę) wybranym politykom różnych krajów z wezwaniem „Zakładajcie związki!”.

Jako część politycznej gry w społecznym polu znaczeniowym ten religijny marksizm nie jest niczym niezwykłym – ma swoje liberalne odpowiedniki np. w podobnie traktowanych książkach Ann Rand czy Hayeka (nie mówiąc o całej gamie mitów prawicowych). Natomiast zalecałbym mimo wszystko krytycyzm przy powoływaniu podobnych ideologii. Zafrapowało mnie zwłaszcza twierdzenie WO wyrażone w podcaście jakoby polityki socjaldemokratyczne „nie miały negatywnych skutków ubocznych”. No nie. Głównym ich skutkiem ubocznym jest kryzys klimatyczny, jaki nabrał tempa wraz z konsumpcyjnym postępem lat powojennych („Great Acceleration”), stąd obecnie trwa akademicki spór o możliwość utrzymania „sustainable welfare state”.

Równie problematyczny bywał sposób myślenia zachodnich partii socjaldemokratycznych i ruchów lewicowych o naszym regionie Środkowo-Wschodniej Europy. Żelazna kurtyna długo była dla zachodniej lewicy dogodnym rozwiązaniem – wychylające się zza niej sowieckie zagrożenie skłaniało zachodnie rządy do hojnych polityk socjalnych. Polskie strajki 1980 r. i powstanie „Solidarności” witano w niektórych kręgach SPD z nieskrywaną irytacją – jako zagrożenie dla ustabilizowanego porządku. Do dziś wielu lewicowych polityków w Niemczech czy Skandynawii oczekuje od Środkowej Europy, by dostarczała ich krajom taniej siły roboczej np. w zawodach opiekuńczych, obniżając koszty polityk społecznych, natomiast nie interesuje ich nasza polityczna podmiotowość w Europie. Mówiąc bardziej ogólnie, postęp społeczny w centrum kapitalistycznego Zachodu ma tendencję do eksternalizowania swoich kosztów poprzez niszczenie ekosystemów i klimatu, jak i poprzez eksploatację krajów peryferyjnych.

Krzysztof Iszkowski niestety nie dotyka tych kwestii. Idzie utartą ścieżką liberalnej krytyki marksizmu. Za cel stawia sobie uwydatnienie roli Marksa jako religijnego „idola” czy totemu lewicowej polityki, jednocześnie dowodząc, że realne polityki społeczne niewiele korzystają z jego dorobku. Paradoksalnie, w pełnym wykonaniu tego zamierzenia przeszkadzają Iszkowskiemu podobne warsztatowe braki, jakie sam dostrzega u Marksa: zbyt słabe rozeznanie w kluczowych tematach takich jak ekonomiczny policy-making czy historia ruchów robotniczych oraz zbyt mocne poleganie na anegdocie jako źródle inspiracji i argumentacji. Mimo tych mankamentów, ta popularna książka raczej przysłuży się niż zaszkodzi znajomości Marksa w naszym kraju – nie tak rzetelnie jak Weronika Kostyrko uczyniła to z Różą Luksemburg, ale jednak. Na przyszłość polecałbym Iszkowskiemu zainteresowanie się polską myślą inspirowaną Marksem, która nie była bynajmniej tylko „ogólnym marksizmem” uprawianym w Polsce – czasem jak chce Walicki w swojej pracy o Brzozowskim: to Zachód inspirował się polskim wariantem marksizmu. Niechby już nawet opowiadać o tym poprzez spacery Brzozowskiego i Staffa po Florencji, zielniki Luksemburg czy karierę Kelles-Krauza w tak bliskiej Iszkowskiemu Brukseli – nie zapominajmy o tych ważnych postaciach, ceńmy naszą historię.

@WO
„Zgadzam się z większością tego co pan napisał, ale nie wiem czemu pan się upiera przy tych religijnych porównaniach. W naukach ścisłych jest podobnie. Pierwotne znaczenia pojęć takich jak „atom”, „gwiazda” czy „kwas” też ewoluowały…”

Taką świadomą ewolucję pojęć i inspiracji marksistowskich w połączeniu z bieżącą empirią można obserwować w nurtach typu „Marxismus als Sozialwissenschaft”, czyli w marksistowskiej socjologii, marksistowskim feminizmie itp. To jest jednak powiedziałbym „jedna trzecia” współczesnego funkcjonowania Marksa. Pozostałe dwie trzecie mają dużo więcej wspólnego z religiami instytucjonalnymi takimi jak katolicyzm czy islam.

Po pierwsze jest to cały obszar marksistowskiego sekciarstwa, który Marksa traktuje literalnie jak świętego/ proroka, a jego dzieło jak prawdę objawioną. Jeżeli przeczyta Pan np. o stosunku Marksa do komuny paryskiej na stronie rewolucjonistów z „Counterfire” będzie to tekst zbudowany hagiograficznie: słusznie skrytykował wybuch powstania bo było ono wbrew „obiektywnym prawom”, ale potem słusznie je poparł bo nie mógł opuścić ruchu robotniczego. Gdzie indziej ktoś pisze apokryf o tym jak Karol i Jenny Marks odwiedzają komunardów itp. Zaś dyskusje wokół pism Marksa – tych opublikowanych w XIX wieku, tych „nowo odczytanych” z notatek (niczym ze zwojów w Kumran), „wierniej przetłumaczonych” z niemieckiego (niczym ze starożytnej greki) itd. – to typowa religijna biblistyka. Ona nie ma odpowiednika w uprawianiu empirycznej nauki, gdzie ani do rzetelnych chemicznych eksperymentów ani do nauczania chemii w liceum nie potrzebuje Pan lektury oryginalnych pism Lavoisiera – choć mogą być one przedmiotem zainteresowania historyków nauki, czyli innej dziedziny wiedzy.

Po drugie, mamy obszar standardowej centro-lewicowej publicystki, gdzie Marksa zna się z jakiegoś zachodniego streszczenia, a politykę społeczną z książek takich autorów jak Standing, Graeber czy Mazzucato. Ktoś z takim przygotowaniem widząc prasowy nagłówek o rosnącym bezrobociu (w wyniku kryzysu finansowego, AI itd.) będzie miał olśnienie, że już Marks to przewidział pisząc o „rezerwowej armii pracy”. I inni publicyści czy think tankerzy to powtórzą, rozwinie się „debata” o powrocie „myśli marksistowskiej”. Debata ta odbywa się w oderwaniu od realnej pracy regulacyjnej tzn. nie prowadzą jej ludzie znający się praktycznie na aktywizacji bezrobotnych czy innych kwestiach w rodzaju dekarbonizacji przemysłu czy regulacji kryptowalut. Co nie znaczy że jest to debata zbędna – jej istotą jest produkcja pewnej „transcendentnej”, samo-potwierdzającej materii ideowej, która uzasadnia stosunki władzy: polityczną potrzebę i siłę partii lewicowych, rolę związków zawodowych itp. I jest to mechanizm skopiowany z funkcjonowania religii, z całej europejskiej tradycji dualizmu władzy religijnej (ideowej) i świeckiej (wykonawczej). Ludzie obsługujący ten mechanizm przyjmują te same założenia i praktyki, jakie Tomasz Polak w odniesieniu do funkcjonariuszy religijnych opisał w „Systemie kościelnym, czyli przewagach pana K” – pilnują swojej dominacji w obszarze symbolicznym, w bezpiecznym oddaleniu od konkretnych polityk i decyzji.

„Dla mnie kiedy Iszkowski (albo pan) wyskakuje z tym swoim „gotcha!”, że pojęcia „wartości dodanej” już się w praktyce nie używa po marksowsku”

„W praktyce” go się nigdy nie używało – stosunki na rynku pracy reguluje popyt, podaż, regulacje (płace minimalne), „opportunity costs” itp. Natomiast, jak streściłem powyżej, stosuje się podobne marksistowskie pojęcia „w teorii” czyli w obszarze walki o dominację symboliczną. Podobnie w praktyce regulacyjnej nie sposób wprost zastosować katechizmu kościoła katolickiego – nie jest to dokument oparty o bieżącą wiedzę z zakresu np. medycyny prenatalnej czy seksuologii. Mimo to, dominacja ideologiczna jaką w naszym kraju posiadają katoliccy funkcjonariusze prowadzi do przyjmowania konkretnych rozwiązań regulacyjnych w tych obszarach, zgodnych z ich oczekiwaniami. O podobną dominację walczy lewica z Marksem na sztandarze.

Książka Iszkowskiego zdaje się zawierać tę właśnie intuicję, jednak do jej rozwinięcia, jak zauważa powyżej akis.paschalis, zabrakło autorowi pewnych ważnych perspektyw takich jak praktyczna wiedza regulacyjna w kluczowych obszarach czy głębsza inkulturacja w katolicyzmie.

@Cpt. Havermeyer
„I tak, najbiedniejsi obywatele 1 świata generują więcej per capita niż mieszkańcy pozostałych światów z cyferkami, ale polecam porównać skalę emisji US vs EU, szczególnie przeskok już na 2 decylu od góry, który w EU jest poniżej 4 w US.”

Ameryka i Europa to nie dwa niezależne organizmy ekonomiczne. Oba karmią się wzajemnie swoją produkcją i konsumpcją, przepływami kapitałowymi itd. Dlatego mówić że Europa się rozwija choć mniej emituje to trochę tak jak mówić że Europa dba o swoje bezpieczeństwo militarne, choć mniej na nie wydaje. W obu wypadkach amerykańskie wydatki (i powiązane z nimi emisje) wieloma kanałami ingerują w Europie: nasze polityki socjalne byłyby niemożliwe bez taniej energii (gazu, ropy) i taniej produkcji konsumpcyjnej (import z Chin), które USA albo wprost nam dostarczają albo tworzą warunki do ich generowania np. zabezpieczając szlaki handlowe. Wzrost produktywności dzięki dygitalizacji, mający miejsce również w Europie, to wynik amerykańskiej innowacyjności napędzanej tamtejszym o wiele głębszym od europejskiego rynkiem kapitałowym, a więc i owymi zainwestowanymi na giełdzie fortunami górnych percentyli społeczeństwa amerykańskiego, jakie ułatwiają ich wysokoemisyjny styl życia.

Wiemy z grubsza, co by się stało gdyby te transatlantyckie i globalne przepływy przerwać: taki naturalny eksperyment miał miejsce w czasie pandemii i dobitnie pokazał zależność europejskiego modelu socjalnego od wkładów pobieranych z globalnej ekonomii. Negatywne implikacje ekonomiczne tego eksperymentu typu inflacja, ale i polityczne, typu wzrost prawicowego ekstremizmu, widzimy do dziś.

Dlatego Europa próbuje obecnie większej samodzielności wdrażanej w oparciu o Raport Draghiego programami typu Savings & Investments Union. Lecz ta droga jest równie stroma w obszarze ekonomii jak w obszarze bezpieczeństwa – wspólny rynek europejski to wciąż połowiczny sukces, bariery biurokratyczne jakie należy pokonać, aby np. zorganizować proces recyklingu jednego typu butelki na skalę unijną są czasem groteskowe (tu butelka musi mieć takie oznaczenie recyklingu, tam inne, tu zezwolenie przewozowe wymaga kontaktu z urzędem za pomocą dokumentu z podpisem w kolorze niebieskim, tam wysłania maila na niedziałającą skrzynkę). Stąd również globalne wyjście z kryzysu klimatycznego, jeżeli nastąpi, będzie raczej zależne od zjawisk w rodzaju przejścia Teksasu na OZE (są w połowie drogi) czy redukcji emisji Chin (właśnie się rozpoczęła) – Europa przypisze sobie ten ewentualny sukces tak jak wysłanie Polaka w kosmos w amerykańskiej rakiecie. To najbardziej optymistyczny z możliwych scenariuszy.