Nowy rok zacznę od omówienia książki, którą polecam już na serio, bez beki. To „How Bad Writing Destroyed the World” Adama Weinera (z podtytułem „Ayn Rand and the Literary Origins of the Financial Crisis”).
Weiner odtwarza literackie korzenie dwóch strasznych wynalazków XX stulecia: leninizmu i neoliberalizmu. Pokazuje, że sięgają tej samej książki: „Co robić?” Nikołaja Czernyszewskiego (1863).
Jednym z bohaterów jest niejaki Rachmetow, rewolucjonista żyjący nie tylko w ascezie, ale wręcz w masochistycznym samoudręczeniu. Żeby zahartować ciało, sypia na deskach nabitych gwoździami, aż zalewa pokój krwią (ku rozpaczy gospodyni, która musi to sprzątać – co rewolucjoniście najwyraźniej zwisa).
Rachmetow z ukrycia manipuluje życiem erotycznym swoich znajomych. Pozoruje samobójstwo Łopuchowa, żeby Wiera Pawłowna mogła wreszcie pójść do łóżka z Kirsanowem i zacząć nowe, lepsze życie w polizwiązkowej komunie, której przyświeca ideologia „racjonalnego egoizmu”.
Komuna świetnie prosperuje, bo jej uczestnicy założyli spółdzielnię. Spółdzielnia egoistów? Tak! Nie ma w niej sprzeczności między interesem jednostki a interesem kolektywu, wszyscy się racjonalnie przykładają do pracy, w wolnych chwilach uprawiając wolną miłość.
Naiwne i źle napisane, ale przeszło do historii za sprawą Rachmetowa. To dwulicowy, podstępny kłamca, ale działa bezinteresownie, a jego kłamstwa przybliżają nadejście lepszego świata (co Wierze Pawłownej tłumaczą w kolejnych snach alegoryczne bóstwa). Powieść więc jednoznacznie pochwala jego postawę.
W jednym ze snów Wiera Pawłowna widzi Przyszłość. Dzięki ludziom takim jak Rachmetow ludzkość żyje w sprawiedliwym społeczeństwie, które osiągnęło dobrobyt dzięki upowszechnieniu nowego rodzaju metalu.
Na Zachodzie Marks radził zakładanie masowych, demokratycznych organizacji. W Rosji to nie działało. Rosjanom spodobała się więc porada Czernyszewskiego: „bądź jak Rachmetow”!
Znajdź garstkę wyznawców, zorganizuj ich w kolektywie. Okłamuj ich, wykorzystuj, w ostateczności zabij któregoś dla postrachu. Bóstwa ze snów Wiery Pawłownej cię rozgrzeszą.
Oni będą Kręgiem Wewnętrznym twojej organizacji. I niech każdy zrekrutuje pięciu kolejnych, a oni kolejnych – i tak dalej.
Sergiej Nieczajew rozwinął receptę Czernyszewskiego w „Katechizmie rewolucjonisty”. To dzieła obłąkanego sadystycznego biurokraty, w którym z przedziwnymi detalami opisywał, które grupy społeczeństwa chce zamordować, które zastraszyć, a które tylko zmanipulować.
Nieczajew zniszczył życie wszystkim, którzy mu zaufali (jak Bakunin czy Wiera Zasulicz, która miała być jego Wierą Pawłowną). Ta w końcu straciła wiarę w Nieczajewa, ale nie w Czernyszewskiego i w 1881 nawiązała korespondencję z Marksem, w której wydusiła z niego deklarację, że jego recepty dla Europy Zachodniej nie muszą się sprawdzać w Rosji.
Ten dokument był później dla bolszewików podkładką do tezy, że nie przeinaczyli całkiem Marksa, tylko go twórczo zmodyfikowali. Lenin więcej jednak zaczerpnął z Czernyszewskiego niż z Marksa i swój programowy manifest z 1901 zatytułował tak samo – „Co robić?”.
Nie nazwał w nim siebie „komunistą” – przypominam, że tym słowem bolszewicy zaczęli się posługiwać dopiero w 1917. Uważał siebie wtedy za prawdziwego socjaldemokratę i potępiał tak zwany „trade-unionizm”; czyli coś, co dzisiaj raczej kojarzymy ze słowem „socjaldemokracja”.
Miłośniczką Czernyszewskiego była także urodzona w Rosji Ayn Rand. „Atlas Zbuntowany” ma wiele elementów zaczerpniętych z „Co robić”.
Filozofia „obiektywizmu” przypomina filozofię „racjonalnego egoizmu”. Manipulujący z ukrycia John Galt przypomina Rachmetowa. Hank Rearden wynalazł nowy metal, jak ze snu Wiery Pawłownej.
A na wzór Wiery – także i Dagny żyje w polizwiązku. Ayn Rand dzieliła z Czernyszewskim niewiarę w małżeństwo.
Choć od 1929 miała męża, w połowie lat 50. nawiązała romans z Nathanielem Brandenem (również żonatym). Branden założył instytut krzewienia obiektywizmu, który nazwał skromnie Nathaniel Branden Institute. Zgromadzili grono wyznawców, zwane Kolektywem.
W połowie lat 60. Nathaniel Branden egoistycznie i obiektywistycznie zaczął romansować ze znacznie młodszą modelką, Patrecią Scott. To był koniec Kolektywu oraz Instytutu Nathaniela Brandena. Ayn Rand zdążyła jeszcze skłonić wyznawców do podpisania listu, potępiającego niewiernego kochanka za „zdradę ideałów obiektywizmu”.
Jakim cudem właściwie czyjkiolwiek romans z miałby być sprzeczny z filozofią nieskrępowanej wolności? Cóż, jeśli ktoś wytrwał w Kolektywie do 1968 to dlatego, że nie zadawał przywódczyni takich pytań.
Wśród sygnatariuszy był Alan Greenspan, twórca ekonomicznej polityki Reagana, obu Bushów, Clintona i pośrednio Obamy. Człowiek, który ponosi personalną odpowiedzialność za kryzys 2008 i za to, że wszelkie korzyści z postępu technicznego ostatnich trzech dekad odnoszą tylko najbogatsi.
Leninizm tym się różnił od marksizmu, że był socjalizmem, w którym 90% ma żyć w łagrowo-kołchozowej niewoli, a 10% cieszyć się względnym moskiewskim dobrobytem. Neoliberalny kapitalizm tym samym się różnił od kapitalizmu z czasów Eisenhowera.
Łączy je zaczerpnięta z Czernyszewskiego pogarda wobec owych 90%, które mają być zastraszone i zniewolone. Pasożyty, pijawki, grabieżcy, bumelanci, brakoroby – można by zrobić trudny quiz, czy coś jest cytatem z propagandy stalinowskiej czy obiektywistycznej
Dla polskiego czytelnika książka Weinera jest o tyle ciekawa, że tłumaczy łatwość przeorientowania na neoliberalizm PRL-owskich ekonomistów, tych wszystkich działaczy PZPR i pracowników Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu.
Po prostu wcale nie była to dla nich aż tak duża zmiana. Jak nienawidzili „trade-unionizmu” w poprzenim wcieleniu, tak nienawidzili go dalej, z trochę tylko innych pozycji.
I nawet ta quasi-religijna wiara w trickle-down economy, że bogactwo elit Kiedyś W Końcu Zacznie Skapywać, nie jest aż taka odległa od wiary, że kiedyś Wreszcie Zbudują Komunizm. Jedno i drugie to sny Wiery Pawłownej.