Niniejsza notka to przede wszystkim apel do PT Komcionatów o ubogacenie wiedzy mojej i innych. Sam czuję się z jednej strony totalnie niekompetentny, a z drugiej strony bardzo zainteresowany tematem współczsnego lewicowego zwrotu w Ameryce Łacińskiej.

Niekompetentny zrobiłem się trochę z własnej inicjatywy. Kiedyś interesowałem się tym, co się tam dzieje (trochę też ze względu na znajomość z ludźmi, którzy tam dużo jeździli – najpierw z Ikonowiczem, potem z Domosławskim i Zgliczyńskim.

Pod koniec minionej dekady z Ameryki Łacińskiej przychodziły jednak same złe wiadomości. „Nasi” popełniali koszmarne błędy, ponosili kosztowne porażki.

Nie miałem już siły tego słuchać. Wpadłem w coś w rodzaju geopolitycznego blackpillingu. Uznałem, że kraje tego kontynentu są po prostu skazane na to, żeby rządzili tam na zmianę wąsaty caudillo w mundurze i jakiś kolejny złodziej w garniturze od Armaniego.

Szczególnie dużo bólu sprawiało mi obserwowanie Chile. Ich przejście do demokracji mniej więcej zbiegało się z naszym, kibicowałem mu więc wyjątkowo gorąco.

Szybko okazało się, że ustępująca dyktatura w praktyce zabetonowała swoje pozycje poprzez zapisy w konstytucji i system wyborczy, który praktycznie blokował drogę dla nowych ugrupowań.

Gdyby nie hiszpański sędzia Baltasar Garzon, który wydał nakaz aresztowania, Pinochet uniknąłby więzienia. Polskie elity oczywiście gorąco wtedy broniły dyktatora – Marek Jurek, Misiek Kamiński i seryjny zarzynacz gazet Tomasz Wołek wyruszyli do zbrodniarza z ryngrafem.

Każdego, kto to robił, mam za khooya. Nikomu tego nie wybaczę, nawet jeśli dzisiaj struga demokratę.

Nie wybaczę też Janowi Wróblowi załganego tekstu o Chile z „Frondy” sprzed prawie 30 lat. Mam z nim wielu wspólnych znajomych (przybyło mi ich, kiedy przeszedłem z mediów do oświaty). Ale ja z nim nigdy nie przejdę na „ty”, zawsze będę per „szanowny panie dyrektorze”.

Polskie elity musiały kanonizować Pinocheta, bo to był pierwszy na świecie neoliberalny przywodca. Kiedy Kuroń na spotkaniach z wyborcami wychwalał Jeffreya Sachsa, powoływał się na jego rzekome sukcesy w Boliwii.

Gdy neoliberałowie w Boliwii sprywatyzowali zasoby wodne, co oznaczało delegalizację zbierania deszczówki na własną rękę (to okradanie korporacji, która wykupiła koncesję!), eksplodowało powstanie. Boliwią od 21 lat rządzą socjaliści, tam akurat nie ma złych wiadomości.

W Chile jednak szybko się okazało, że ktokolwiek wygra wybory – rządzi i tak Pinochet zza grobu. Neoliberalno-militarny establishment wydawał się nie do ruszenia.

Tutaj masowy bunt eksplodował w 2019 od pozornie nieistotnego czynnika – cenę przejazdu metrem podniesiono o 4%. Pojawiły się masowe studenckie protesty, wymierzone przeciwko wszystkim siłom politycznym, także „starej lewicy”, która ułożyła sobie modus vivendi z postpinochetowską prawicą.

Nie chciałem o tym czytać, bo wydawało mi się, że wiem jak to się skonczy. Tak jak zawsze, jednych kupią, drugich zastraszą, po dwóch latach nie będzie śladu po proteście.

Aż tu nagle – zonk. Protestujący wymusili zmianę konstytucji (październik 2020), a potem ich przywódca, 37-letni Gabriel Boric, został prezydentem. I co teraz?

Nie mam pojęcia. Jak już pisałem, liczę na oświecone komcie.

Powyższa mapa w tym roku powinna się jeszcze bardziej zaczerwienić. To duże niebieskie to Brazylia, tam w tym roku będą wybory i póki co lewica znacząco prowadzi w sondażach.

Niesamowita wydaje mi się też wygrana Pedro Castillo w Peru i Xiomary Castro w Hondurasie. Lewicowa prezydentka Hondurasu! Marksistowski prezydent Peru! Ay caramba!

Optymistyczny morał jest z tego taki, że wbrew temu, co tak lubi pisać kolega MNF, nie ma „narodów wiecznie prawicowych” (ani oczywiście „wiecznie lewicowych”). Ja mu to w końcu zacznę wycinać, bo ile można.

Co więcej, pozornie wszechpotężny i zabetonowany sojusz tronu, ołtarza i mamony, może się wykopyrtnąć od sprawy tak pozornie nieistotnej, jak niewielka podwyżka cen metra albo prywatyzacja wodociągów. Jacy ci złodzieje w garniturach musieli być zaskoczeni – przecież większe wały uchodziły im bezkarnie, a tu nagle trzeba uciekać w panice przed demonstrantami.

Obyśmy dożyli podobnego zaskoczenia naszych rodzimych kleptokratów w garniturach i sutannach. Ameryka Łaciska pokazuje, że to jest możliwe nawet tam, gdzie się wydawało niemożliwe.

W mojej bańce fejsbukowej film „Don’t Look Up” jest lekturą obowiązkową. Podobnie to powinno wyglądać w bańce blogokomentatorskiej – zapraszam do wyrażania opinii.

Moim znajomi są skrajnie podzieleni w opiniach. Wszyscy zgadzają się z ogólnym przesłaniem filmu (jakby ktoś się nie zgadzał, to bym przecież odziomał), ale niektórych razi jego nachalna dydaktyczność.

Rzeczywiście, tu nie ma niuansów. Przesłanie jest podane na tacy, bez żadnego „tak ale”.

Z drugiej strony, jakie tu mają być niuanse? To przesłanie wyrażone jest nawet w piosence z filmu, duetu Ariana Grande & Kid Cudi: „get your head out of your ass / listen to the goddamn qualified scientists (…) 'Cause you’re about to die soon everybody”.

Byłoby zabawne, gdyby to zabrzmiało na zatłoczonym densflorze jednej z nadchodących imprez z serii „Sylwester z Omikronem”. „And you can act like everything is alright /
But this is probably happening in real time”.

Myślę, że dla moich niezadowolonych znajomych to był po prostu pierwszy kontakt z żartami Adama McKaya. Ci, którym nie podobało się „Don’t Look Up”, to zarazem zazwyczaj ci, którzy ekscytują się nowym tłumaczeniem „Ulissesa” albo oglądają pięciogodzinny film Paolo Sorrentino „Schnięcie farby w prowincjonalnym włoskim kościółku w latach sześćdziesiątych”.

Zachwycałem się przed laty filmem „Big Short”, w którym publicystyczne przesłanie na temat kryzysu finansowego również wyrażali sławni ludzie w roli samych siebie albo parodii samych siebie, w tym niezapomniana „Margot Robbie w wannie dla przyciągnięcia uwagi”. Gwiazdorska obsada „Don’t Look Up” robi w gruncie rzeczy to samo.

Mam tylko dwie krytyczne uwagi. Miażdżąca ocena mediów jest tu bardzo zabawnie pokazana, ale jednak przesadzona.
W filmie mamy z bliska pokazane dwie redakcje. To gazeta „New York Herald”, parodia „New York Timesa”, oraz generyczna telewizja śniadaniowa.

Nie umiem ocenić trafności tej drugiej parodii, bo ani nigdy w takim miejscu nie pracowałem, ani tego nie oglądam. Gazetę działającym w modelu subskrypcyjnym pokazano tu jako typową portalozę, a to już budzi mój sprzeciw.

Lubię pesymistyczny sarkazm, sam więc czasem rzucam tekstami typu „co za różnica, klikalność czy prenumerowalność”. Ale różnica z całą pewnością jest.

Użyję własnego przykładu. Miałem niedawno trochę klikalnych tekstów, zauważyli to nawet PT Komcionauci.

Jednocześnie tekstem, który najwyżej był oceniany według parametrów prenumeratowych (to kombinacja „ile osób kupiło prenumeratę by przeczytać” oraz „ilu prenumeratorów przeczytało), był długaśny esej o superstrunach na podstawie książki Michio Kaku. Którą skądinąd polecam.

Z mediami nie jest więc dobrze, ale nie jest też AŻ TAK źle, jak ten film sugeruje. W prawdziwym świecie bohaterowie znaleźliby medium, które potraktowałoby ten temat na serio.

Po drugie, przesłanie filmu dotyczy roku 2020. Meryl Streep i Jonah Hill parodiują Trumpa i Trumpiątka. Świetnie im to wychodzi, ale przecież dziś Ameryką rządzi kto inny.

Śmiejac się (przez łzy) z tamtych afer nie zauważamy tego, że dziś na przykład Trump alienuje swoich dawnych wyznawców, mówiąc o skuteczności szczepionek. Podobne problemy ma dziś prawica w Polsce.

Antyszczepionkowców nie ma może na lewicy, ale są w Antypisie. Układa nam się więc nowy podział. To już nie jest takie proste, że lewica mówi językiem nauki, a prawica językiem Alexa Jonesa.

Z tego nowego podziału wynikają nowe wyzwania i nowe sytuacje komiczne. Trump wygwizdany przez swoich zwolenników! Kaczyński, który nagle łagodnieje i nie chce niepotrzebnych restrykcji!

Pośmiałbym się z tego, a nie z wyzwań roku 2020. Te już ośmieszył netfiksowy paradokument „Death to 2020”. Sprzed roku, a jakby z innej epoki.

PS. Komentarze antyszczepionkowców są jak zwykle mile widziane, ale na zasadzie kulturalnego pytania i pokornej akceptacji odpowiedzi od osób bardziej kumatych. Komentarze odsyłające do filmików na jutubie będą wycinane bez dania racji.

Czekałem jak na szpilkach na biografię Lema pióra Agnieszki Gajewskiej. Byłem ciekaw nowych odkryć trochę jako fan Lema, a trochę jako autor innej biografii – czy przypadkiem nie popełniłem w niej jakiegoś grubego błędu?

Na szczęście nic takiego nie znalazłem. Znalazłem za to dużo więcej szczegółów, przede wszystkim na temat Samuela Lehma i roszerzonych rodzin Le(h)mów, Wol(l)nerów i Heschelesów.

To trochę kwestia priorytetów. Ja bardzo chciałem uciec z okupowanego Lwowa i całej tematyki okołoholokaustowej, żeby dojechać w końcu do tego Lema, o którym chciałem pisać najbardziej – PRL-owskiego bon vivanta, który zatrzaskuje za tym wszystkim drzwi od wartburga de luxe.

W mojej książce ta tematyka jest ograniczona do minimum. A i tak odchorowałem pisanie tego rozdziału.

Gajewska z kolei do minimum ogranicza wartburgi, ale stworzyła wielobarwny portret środowiska lwowskich Żydów – tych stawiających na asymilację i tych zachowujących ortodoksję. Bezimienni „wujkowie i ciotki” z „Wysokiego Zamku” zyskują imiona i biografie.

Niemalże zaglądamy im do pit-ów, bo Gajewska włożyła dużo wysiłku w tropienie spraw majątkowych. Z „Wysokiego Zamku” można wysnuć wrażenie, że Lem przyszedł na świat w rodzinie zamożnej „od zawsze”, tymczasem Samuel Lehm wydźwignął się z względnej biedy do wyższej klasy średniej ciężkim wysiłkiem.

Razem z tymi szczegółami „wujkowie i ciotki” zyskują też bardziej precyzyjny opis okoliczności śmierci. Samuel Lehm w listach do Hemara (do których dotarła jego biografka, Anna Mieszkowska) podzielił się wiedzą na temat okoliczności śmierci „stryja Fryca i ciotki Berty”.

To jest straszna lektura. W swojej książce ograniczam się do podania widełek czasowych daty ich śmierci – w świetle listu do Hemara można je zawęzić, acz ustalenie dokładnej daty nadal jest niemożliwe.

Podczas spotkań autorskich często jestem pytany, czemu dla Lema tak ważne było ukrywanie żydowskiej tożsamości. Będę się teraz powoływać na biografię Gajewskiej, bo w tej książce to jest precyzyjnie wyjaśnione.

Dla mnie to było naturalne. Wyrastałem w późnym PRL, w którym ta tematyka była stabuizowana. O Żydach się po prostu nie mówiło, ani dobrze, ani źle.

Wyrażała to anegdota, którą lubił także Lem, o rozmowie amerykańskiego i radzieckiego dyrygenta, że ten drugi chwaląc się swoją tolerancyjnością mówi, że ma w swojej orkiestrze aż siedmiu Żydów, a ten pierwszy na to, że nie przyszło mu do głowy pytać.

W praktyce jednak amerykański dyrygent by o tym przecież wiedział, bo podczas podróży orkiestry, widziałby formularze z zaznaczonymi posiłkami koszernymi, halal, weget i gluten free.

Nie lubię tej anegdoty, bo pośrednio wynika z niej ideał społeczeństwa, w którym wszyscy są JEDNAKOWI. Mniejszości są tolerowane, o ile się ukrywają. Jak już pisałem, od dziecka czuję sympatię do naiwnie optymistycznej inkluzywności.

Spójrzmy jednak na to z punktu widzenia Lema. Ze Lwowa do Krakowa wyjeżdżają 17 lipca 1945 – wycieńczeni, zrujnowani, straumatyzowani.

Kraków jest miastem ciemnym, brudnym i niebezpiecznym. Miasto grozy z „Wśród umarłych” to głównie Lwów, ale chyba trochę także Kraków z 1945.

Pod koniec lipca zaczyna się pogrom krakowski. Czasem podawana jest jego konkretna data (11 sierpnia), ale ta data to tylko kumulacja zajść.

Zaczęło się wcześniej. Tradycyjnie, od pogłoski o „porwanym dziecku”. Jeszcze w lipcu więc osoby o „żydowskim wyglądzie” są napadane i bite na ulicach Krakowa.

Pierwsze, co Lemowie słyszą od zaprzyjaźnionej rodzjny Kołodziejów, która udostępnia im ciasny kąt przy Śląskiej – to porada, żeby lepiej chwilowo nie wychodzili z domu. To zresztą też nie gwarantowało bezpieczeństwa, jedyna oficjalna ofiara śmiertelna pogromu – ocalona z Auschwitz 56-letnia Róża Berger – została zabita w mieszkaniu.
Rok później zaś nadchodzi dużo bardziej krwawy pogrom kielecki, w którym zginął Seweryn Kahane – daleki krewny Le(h)mów. Dla ocalonych Żydów koszmar więc nigdy się nie skończył, druga połowa lat 40. nauczyła ich, że nawet Kraków, stolica polskiej kultury, w każdej chwili może stać się dla nich śmiertelną pułapką.

Jedyne wyjście to asymilacja. Mimikra. Maska. Konformizm. Postawa bardzo charakerystyczna dla całego „wielkiego pokolenia”, nie tylko dla Lema.

Gajewska zwraca uwagę na przywiązanie Stanisława Lema do modelu elegancji, w którym ideałem jest styl urzędnika, który niesie „czarną teczkę” w „futrze gabardyną krytym”. To charakterystyczna postawa całego pokolenia, w USA mówi się o „konformizmie ery Eisenhowera”.

Rówieśnicy Lema z wielką niechęcią patrzyli na pokolenie boomerów, które zaczęło nosić podarte dżinsy, koszule w kwiaty, długie włosy i koraliki. Lem tę niechęć wyrażał w prozie (np. w „Kongresie futurologicznym”) i to była jedna z pierwszych rzeczy budzących we mnie niezgodę podczas młodzieńczych lektur.

Ten konformizm brał się z wojennej traumy. Nawet w Ameryce, nawet w krajach neutralnych lepiej było wtedy wyglądać jak „typowy obywatel”.

Wielu Żydów przecież wydostało się z Trzeciej Rzeszy dzięki fałszywym papierom. Dziś stawiamy pomniki dyplomatom, którzy pomagali je produkować – ale w Szwecji czy Hiszpanii posługiwanie się nimi było przestępstwem, grożącym więzieniem, albo co gorsza deportacją.

A nawet jeśli ktoś nie był Żydem, miał powody się obawiać, że zostanie omyłkowo wzięty za takowego. Choćby w Krakowie wiele osób pobito w 1945 „za wygląd”.

Wydaje mi się, że niechęć Lema do mówienia o swoich korzeniach była szczególnym przypadkiem ogólnego dążenia do ukrycia się w „gabardynowej ortodoksji”. I dalece nie był pod tym względem nietypowy dla swojego pokolenia, wprost przeciwnie.

Samuel Lehm był z kolei przywiązany do elegancji jeszcze z czasów Franciszka Józefa. Lem o tym wielokrotnie wspominał.

Mniemam, że musiał mieć żal do ojca, że ten – zamiast się wtopić w gabardynową urzędniczość – zwraca na siebie uwagę, paradując po ulicach Krakowa jak postać z innej epoki.

Wyobrażam sobie, że w sierpniu 1945 to mogło być tematem gorących sporów w mieszkaniu na Śląśkiej. Że ta ekscentryczna elegancja może do tego mieszkania przyciągnąć ludzi, którzy 11 sierpnia przyszli po Różę Berger.

Czy to pytanie kiedykolwiek w Polsce przestało być aktualne? Czy kiedykolwiek stała się krajem bezpiecznym dla mniejszości?

Moim zdaniem, nigdy. Ale moje zdanie tu nie ma znaczenia, ważniejsze jest zdanie Lema. Po 1946 po prostu uważał, że lepiej o tym nie mówić. Doskonale to rozumiem.