Wszyscy są dzisiaj wirologami. Jak wszyscy to wszyscy, babcia też.

Ośmieliłem się napisać notkę, bo zauważyłem, że całkiem wielu ludzi nie wie, co to w ogóle jest wirus i jak działa. Wydaje mi się, że tyle akurat wiem – tak jak, powiedzmy, wiem w ogólnym zarysie jak działa reaktor atomowy czy silnik odrzutowy.

Gdybym został przy nauce, specjalizowałbym się w chemii makromolekularnej, bo wtedy modnym nowym buzzwordem była nanotechnologia. Biologia molekularna to szczególny przypadek nanotechnologii, dlatego do tego przedmiotu się nawet jakoś tam przykładałem na studiach. Absolutnie nie czuję się jednak specjalistą, apeluję o poprawianie moich błędów w komentarzach.

Czym jest wirus i jak działa? W odróżnieniu od bakterii i grzybów, nie jest żywym organizmem. To dosłownie tylko kilka molekuł – informacja genetyczna owinięta białkiem.

Jest tak malutki, że nie widać go pod zwykłym mikroskopem – skurczybyk jest MNIEJSZY OD DŁUGOŚCI FALI ŚWIETLNEJ. Dlatego zwykłe siatki czy maseczki go nie zatrzymują na 100%.

Wirus „ożywa” dopiero gdy wniknie do cudzego organizmu. Jego białkowa osłonka pełni wtedy rolę aparatu enzymatycznego, który umie się przykleić do błony komórkowej i powiedzieć „stuk stuk, komórko, przychodzę z nowymi poleceniami”.

Komórka go wpuszcza, bierze te instrukcje i zaczyna produkować kopie wirusa. Czyli kopię tych instrukcji, owiniętych w aparat mowiący „stuk stuk, komorko…” – a potem te kopie wysyłamy w świat, np. kichając.

Wynika z tego kilka ważnych rzeczy. Dopóki wirus jest na twoich palcach czy nawet na twarzy, nic ci nie może zrobić.

On sobie cały czas powtarza „stuk stuk, komorko” – ale mówi to do martwego naskórka. Obok niego leżą inne syfy, które nam się przykleiły do skóry.

Skóra stopniowo to wszystko zalepia ochronną wydzieliną, zwaną sebum. A potem to zmywamy mydłem – albo czekamy aż się samo złuszczy.

Dopiero kiedy wirusa wciągniemy do płuc (razem z cudzym kichnięciem), albo wejdzie w kontakt z naszymi błonami śluzowymi czy otwartą raną, mówi to swoje „stuk stuk” do komórek, które go faktycznie są gotowe wpuścić. I zaczyna się nieszczęście.

Na czym w praktyce polega mówienie „stuk stuk”? W koronawirusie robią jego charakterystyczne kolce – to wystające kawałki białka.

Podstawą działania prawie wszystkich białek są mostki wodorowe. Jak pamiętacie z chemii, wodór jest jednowartościowy. Wychodzi z niego tylko jedna jedyna kreseczka.

To jak on może stworzyć z kimś mostek? Skąd bierze drugą kreseczkę?

Jak w dowcipie o żabie szerokoustej, co to się przecież k… nie rozdwoi. Wodór swoje jedno wiązanie rozdziela tak, że w tę mańkę jest na przykład 90%-wartościowy, a w tamtą 10%-wartościowy.

To wiązanie „10%” jest słabiutkie – łatwo je zawiązać, ale jeszcze łatwiej zerwać, jest więc odwracalne. Do tego jest kierunkowe. Wodór nie może go zrobić w dowolną stronę, kierunek wyznacza to jego silniejsze, 90-procentowe.

Te słabe i kierunkowe wiązania działają jak zaczepy klocków lego. Te wystające białka nie mogą się przyczepić do byle czego, przyczepiają się do konkretnych białek w komórce, zwanych receptorowymi.

Metafora klocków lego jest o tyle trafna, że (prawie) wszystkie białka są zbudowane z 20 aminokwasów. Z tych klocków przyroda zbudowała ciebie, mnie, strzykwę, antylopę, sekwoję i koronawirusa.

Białka zwane enzymami to takie malutkie lego-maszynki, które mają lego-zawiasiki, lego-drzwiczki i lego-wypustki. Odwracalnie przyczepiają się i odczepiają, póki my żyjemy, a po śmierci będziemy cięci na kawałki przez lego-maszynki robaczków konsumujących nasze prochy.

Różne substancje chemiczne potrafią te wiązania wodorowe rozwalać. To te, które nam sprawiają ból, gdy się dostaną do otwartej rany albo błony śluzowej. A więc: spirytus, aceton, chlor, soda, mydło, proszek do prania, woda kolońska.

Wirus z zepsutą otoczką białkową przestaje działać. Jego „stuk stuk, komórko” zmienia się w „ssususufurko”.

Receptory nie przyjmują wirusa. Zostaje jak Himilsbach z fagocytem. Opuszcza nasz organizm nieaktywny, zazwyczaj w postaci smarków.

Białkową maszynerię psuje także temperatura, i to niespecjalnie wysoka. Czasem wystarczy 50-60 stopni.

Naczynia, które wyjęliśmy ze zmywarki, albo ubranie, które wyjęliśmy z pralki, na pewno go nie mają koronawirusa. Nadal mogą mieć bakterie (zwłaszcza gronkowca czy paciorkowca), ale trzymajmy się wirusów.

Ludzie czasem pytają, czy płyn dezynfekujący musi mieć konkretne proporcje. Nie musi, byle alkoholu było w nim tyle, żeby się nie dało pić.

W praktyce: powyżej 60% (tak tak, wiem wiem, w młodości nie takie rzeczy, ale trzymajmy się praw fizyki obowiązujących poza akademikami). Zamiast etanolu może być np. izopropanol, czyli „płyn do mycia płyt i ekranów”.

Jak pokonać wirusa, który już wlazł do organizmu? Najprostsze wydawałoby się lekarstwo, które blokuje wszystkie receptory komórkowe.

Epidemia powstrzymana, pędzimy po Nobla! Ale już jako duchy, bo przy okazji zabiliśmy cały organizm.

Niestety, większość naszych komórek ciągle musi kogoś wpuszczać. „Stuk stuk, hormon z nowymi wytycznymi”.

Nasz organizm ma cudowną, wspaniałą maszynerię układu odpornościowego, która potrafi identyfikować i niszczyć intruzów. W idealnym scenariuszu wyprodukuje nam odpowiednie przeciwciała i nabędziemy odporność po zwalczeniu choroby (pozbyciu się komórek, które nieroztropnie wpuściły wirusa).

Niestety, wirusy dzielą się na DNA i RNA. Różnica jest trochę jak między płytą winylową a taśmą magnetofonową.

Zapis w DNA jest (względnie) trwały, dlatego wirusy DNA (np. wirus ospy) da się łatwo opisać organizmowi raz na zawsze. Czyli: nabyć trwałą odporność, choćby poprzez szczepienie.

Zapis w RNA jest (względnie) nietrwały. Wirusy RNA błyskawicznie mutują, dlatego np. szczepionka na grypę działa tylko na „grypę danego sezonu”.

Czy podobnie będzie z koronawirusem, tego – zdaje się – jeszcze nie wiadomo. Jest pewne ryzyko, że okaże się jednym z tych wirusów, na które z jakiegoś powodu nie da się zrobić szczepionki. Na razie za wcześnie, by powiedzieć: są szczepionki na niektóre wirusy RNA, nie ma szczepionek na niektóre DNA.

Ludowa medycyna oferuje różne pomysły na „wzmocnienie układu odpornościowego”. Nie działają – i to bardzo dobrze.

Układ odpornościowy działa jak w tym ponurym dowcipie. „Zdrowie wymaga zabicia miliona nieuczciwych komórek!” „A jak się tyle nie znajdzie?” „Nie szkodzi, dobierze się z uczciwych”.

Twój układ odpornościowy cały czas chce zabijać. Przy odrobinie pecha może zacząć zabijać ciebie w ramach jednej z chorób biorących się z autoagresji immunologicznej.

Dlatego wiele leków działa poprzez obniżanie tej aktywności. Ludzie, którzy je biorą, są teraz w śmiertelnym zagrożeniu.

Jeśli Twój dziadek ogólnie czuje się dobrze, ale „bierze coś na reumatyzm” – zapewne mówimy teraz o nim. ODIZOLUJ SIĘ OD NIEGO I ZABROŃ MU WYCHODZENIA Z DOMU.

Zakładając, że ktoś ma sprawny układ odpornościowy, przejdzie to tak. Wirus wejdzie do jego tkanki płucnej i jakaś jej część zajmie się produkcją wirusa.

Część ludzi może tego w ogóle nie zauważyć, bo zdrowy człowiek nie wykorzystuje swoich płuc przez cały czas na 100%. Mamy rezerwy (ich miernikiem jest to, ile schodów możemy pokonać bez zadyszki; fachowo lekarz może nam zmierzyć procedurą spiroergometrii).

Układ odpornościowy zauważy, że w płucach dzieje się coś dziwnego i rozpocznie czystkę. Taka czystka czasami jest nieodczuwalna, ale czasem objawia się gorączką i stanem zapalnym.

Obawiam się, że większość z nas prędzej czy później tego wirusa złapie. Wszystkim serdecznie życzę, żeby było to już po wynalezieniu skutecznych leków, a nasze układy odpornościowe reagowały dokładnie tak jak powinny, ani za mocno, ani za słabo.

I raz jeszcze uprzedzam, że nie jestem lekarzem ani biologiem. Jeśli ktoś widzi powyżej merytoryczne błędy, zapraszam do komentarzy. Zdrowia życzę!

Ta książka to dla mnie pocztówka ze starego świata, który – obawiam się – już nie wróci. Byłem w styczniu Londynie na wywiadzie z Billem Brysonem, teraz myślę, że to mógł być mój ostatni wyjazdowy wywiad w życiu.

Schroniłem się przed nagłą ulewą w antykwariacie na Charing Cross i wypatrzyłem na półce dziwaczną pozycję. Była to broszura opublikowana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, zatytułowana „Sweden’s Welfare State: Can the Bumblebee Keep Flying?”.

Tytuł odwołuje się do legendy miejskiej o trzmielu, który (rzekomo) nie powinien latać według praw fizyki. Do tej legendy nawiązał premier Goran Persson, przemawiając w 2000 na kongresie partii socjaldemokratycznej.

Żartoblowie porównał Szwecję do trzmiela mówiąc, że teoretycy od ekonomii ciągle przepowiadają jej upadek. A ona leci dalej.

Zbiorowi autorzy tej książki poczuli się wywołani do tablicy. Słusznie, Międynarodowy Fundusz Walutowy był 20 lat temu głównym skupiskiem ekspertów, doradzających wszystkim krajom, bez względu na kontynent i stopień rozwoju, żeby prywatyzowały, liberalizowały, deregulowały i cięły socjal.

Książka wyszła w 2003, więc w pewnym sensie jest nieaktualna. Ale z kolei plus ca change, plus c’est la meme chose: ci sami eksperci nadal przepowiadają rychłe bankructwo Szwecji.

Model nordycki niespecjalnie się zmienił przez te kilkanaście lat. Autorzy MFW opisywali jego główne cechy następująco:

– silna obecność państwa w gospodarce, poprzez regulacje i przedsiębiorstwa państwowe
– regulowanie rynku pracy przez układy zbiorowe, prowadzące do wypłaszczenia drabiny dochodów
– wysoki udział podatków w PKB
– rozbudowany socjal z relatywnie niskim udziałem zasiłków zależnych od zamożności (means tested)

To ostatnie jest o tyle interesujące, że charakterystyczną cechą modelu nordyckiego nie są same tylko transfery socjalne. W 2000 roku Szwecja miała ich 18,3% względem PKB, tyle samo co Austria i mniej niż Niemcy (18,6%). Ważny jest brak kryterium zamożności.

Większość zasiłków w krajach nordyckich działa tak jak nasze 500+: należą się każdemu, nawet miliarderowi. To rzadkość, większość krajów ma socjal działający na zasadzie korporacyjnej (typowy przykład do Niemcy, w którym pytanie „jakie kto ma socjal” sprowadza się do pytania „gdzie kto pracuje”).

Polski socjal po 1990 jest dysfunkcjonalną miksturą podejścia korporacyjnego (osobny system dla rolników), liberalnego (ktory miały zbudować słynne „reformy Buzka”) i „plusowych” transferów wprowadzonych przez PiS. Optymista może w tych ostatnich widzieć przyczółek do budowy modelu nordyckiego, pesymista powiększenie bałaganu.

Autorzy z uznaniem piszą o wielkiej reformie podatkowej z 1991, dzięki której Szwecja wyszła z kryzysu końca lat 80. Jednym z powodów, dla których my w 1989 nawet nie braliśmy na serio budowy modelu nordyckiego w Polsce (poza nielicznymi ekscentrykami jak Jors Truli) jest to, że odradzali tego nam sami Nordycy.

Ich kraje bardzo boleśnie przeszły kryzys, który wstrząsnął kapitalizmem w 1987. W Szwecji dodatkowo nałożyło się to na chaos przywództwa w partii socjaldemokratycznej po zamachu na Palmego.

W 1991 udała im się jednak reforma, która upraszczała system, ale nie zmniejszała przychodów do budżetu. Dzięki niej klin podatkowy płacony przez przeciętnie zarabiającego Szweda przekraczał wprawdzie 50%, ale nadal był trochę niższy od klina niemieckiego i nieznacznie wyższy od francuskiego.

Dlaczego trzmiel lata? Autorzy MFW w pierwszej kolejności wskazywali na wysoką jakość życia w Szwecji.
We wszystkich rankingach jakości kraje nordyckie zajmują czołówkę, zamieniają się tylko miejscami – to permutacej zbioru Szwecja/Dania/Norwegia/Finlandia/Islandia. Czasem między nie wciśnie się jakaś Nowa Zelandia, ale podium zwykle okupują kraje Unii Kalmarskiej.

Za sprawą tej jakości życia problem „migracji podatkowej” praktycznie nie wystepuje. To zbieżne z moim anecdtata – często pytałem zamożnych Nordyków, którzy mogliby spokojnie wyjechać do Hollywood (jak Lars von Trier albo Jo Nesbo), czemu tego nie robią. Odpowiadali, że nigdzie nie podoba im się tak bardzo jak u siebie.

Drugi punkt jest taki, że darmowa edukacja i silne upaństwowienie gospodarki ułatwia Szwecji cyfryzację. Do dzisiaj w wielu krajach, w tym w Polsce, mamy wąskie gardło w postaci dostępu do internetu szerokopasmowego – odczuwamy to teraz w Polsce, gdy ludzie muszą pracować zdalnie z internetu na kartę.

Kraje nordyckie zachowały kontrolę nad firmami telekomunikacyjnymi (nawet jeśli część akcji wypuszczono na giełdę). Dlatego tam nie istniał problem znany nam z Polski (ale także ze Stanów), że „nikomu się nie opłaca” podłączać do szerokopasmowego internetu jakiegoś osiedla.

Tam po prostu rząd wydaje polecenie komuś z Telenoru albo Telia-Sonera, że migusiem Svensson, co to znaczy, że się nie opłaca. I Svensson te kable układa w interesie Państwa.

Eksperci MFW przytaczają w tej książce rankingi „najlepszych miejsc do prowadzenia firmy IT” (w 2001) oraz „dostępu do internetu szerokopasmowego” (w 1999). Podium to odpowiednio „Szwecja / Norwegia / Finlandia” i „Szwecja / Finlandia / Norwegia”, czyli znowu Unia Kalmarska. USA w tym pierwszym są na czwartym miejscu, w tym drugim poza pierwszą dziesiątką.

W finale konkludują więc, że o ile Szwecja będzie potrafiła wykorzystać te atuty, nic nie wskazuje na jej rychłe bankructwo. Jaka szkoda, że nikt tej broszury nie czytał w Polsce 20 lat temu!

Jak pisałem, to pocztówka z minionego świata. Dziś mamy zupełnie inne problemy. Acz znów: nie wierzę, że przed koronawirusem obroni nas niewidzialna ręka rynku. Stawiałbym korony przeciw dolarom, że kraje nordyckie teraz też okażą się lepiej przygotowane do wyzwania.