Gdyby ktoś z PT komcionautów chciał się dowiedzieć, co to właściwie jest ten cały marksizm kulturowy, ale nie miał ochoty na przebijanie się przez ciężko napisane knigi, proponuję dwa rozwiązania. Ironiczne i błyskotliwe komiksy z serii „Existential Comics” oraz „1984” Orwella.

W tym drugim występują maszyny do tworzenia popkultury dla proli. Ich opis nie ma sensu.

Już w czasach Orwella istniały pierwsze „mózgi elektronowe”, gdyby więc pisarz na serio chciał sobie wyobrazić „maszynę piszącą powieści”, powinien opisać coś w rodzaju lemowego Elektrybałta. Pisarz jednak uparcie używa określeń sugerujących, że te maszyny wyglądają jak coś z klasycznej fabryki:

„Since he had sometimes seen her with oily hands and carrying a spanner – she had some mechanical job on one of the novel-writing machines (…) Probably she had crushed her hand while swinging round one of the big kaleidoscopes on which the plots of novels were ‚roughed in’. It was a common accident in the Fiction Department (…) But she was not interested in the
finished product. She ‚didn’t much care for reading,’ she said. Books were just a commodity that had to be produced, like jam or bootlaces.”

Te wszystkie wstawki dotyczące Departamentu Prozy można by sfilmować i pokazywać jak ten odcinek „South Park” o scjentologach: w to naprawdę wierzą kulturowi marksiści! Orwell był jednym z nich (z nas), umieścił w swojej powieści fabularyzowane streszczenie rozdziału „Przemysł kulturalny” z „Dialektyki oświecenia” Adorno i Horkheimera.

Marks i Engels żywo interesowali się kulturą jako odbiorcy, ale nie jako filozofowie. Zgadzam się z późniejszymi myślicielami, którzy zarzucali im wulgarny ekonomizm – zafiksowanie na stosunkach produkcji i lekceważące podejście do tego, co zbiorczo nazywali „nadbudową”.

Socjaldemokratyczni reformatorzy, którzy zaczęli tworzyć na Zachodzie państwo opiekuńcze, powielali ten błąd, podobnie zresztą jak leniniści na Wschodzie. Uważali, że wystarczy masom zapewnić dach nad głową i dość jedzenia, a inne problemy same się rozwiążą.

Na usprawiedliwienie wulgarnego ekonomizmu zaznaczmy, że jeszcze w latach 1930. ludzie umierali z głodu na ulicach miast (w tym: Warszawy). Jestem więc pełen empatii dla reformatorów społecznych, którzy 90 lat temu rozumowali po brechtowsku: „Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral”.

Niemniej jednak, Fressen przyszło, a problemy nie zniknęły, ani w zachodnich „społeczeństwach dobrobytu”, ani we wschodnich dyktaturach. W marksizmie do tego doszedł kryzys związany z tym, że według ortodoksyjnego materializmu historycznego wojny światowe po prostu nie powinny się były wydarzyć.

Napisałem kiedyś powieść, która się dzieje w alternatywnym świecie, w którym historia poszła według marksowskich prognoz, więc trochę się musiałem wczuć w mindset intelektualisty z roku 1877. Łatwo mi go teraz zrozumieć: dla kogoś takiego wyobrażenie sobie, że najbardziej cywilizowane narody Europy poślą swoje dzieci na okrutną rzeź, było niemożliwe.

Dla każdego marksisty już 100 lat temu musiało więc to być oczywiste, że w tej doktrynie jest jakiś błąd. Ale gdzie?

Odpowiedź marksizmu kulturalnego brzmiała: w lekceważeniu kultury jako czynnika sprawiającego, że ludzie robią to, co robią. Woody Allen w którymś filmie zażartował, że „po pięciu minutach słuchania Wagnera ma ochotę najechać na Polskę”. Marksiści kulturalni podejrzewali, że może faktycznie stąd się wziął faszyzm.

Filozofowie szkoły frankfurckiej zaczęli więc badać kulturę. A że byli marksistami, zaczęli się interesować kulturą dla mas, jako pierwsi w ogóle – dlatego do dziś każda porządna teoretyczna książka o popkulturze musi cytować Adorno i Horkheimera choćby po to, by się od nich odciąć.

Tak jak McLuhan zainicjował akademickie badania nad mediami, więc jego prace są pełne błyskotliwych intuicji przemieszanych z bzdurami i non-sequiturami, podobnie jest z „Dialektyką oświecenia”. Marksiści wyjątkowo źle się nadają do analizowania popkultury.

Jak z pewnością zauważyliście choćby po tym blogu, jesteśmy przeważnie nudnymi sztywniakami. Będziemy notować w naszych kajecikach, że hip hop polega na tym, że po „jou” powinno nastąpić „madafaka”, ale gdy na koncercie MC Didżeja ktoś nas zagadnie per „eluwina zią, chcesz zajarać blanta?”, zestywniejemy ze zgrozy, nerwowo poprawiając krawat zawiązany na podwójnego windsora.

Oczywiście, trochę przesadzam (tak naprawdę nauczyłem się tylko węzła podstawowego, inne umiem rozpoznać, ale nie stosuję). Ale gdyby na tym wymiaginowanym koncercie byli Adorno i Horkheimer, mieliby gajery, windsory, kamizelki i złote spinki do mankietów. Oppa marxist style!

Ich kulturalny gust był szalenie konserwatywny, podobnie jak Marksa i Engelsa. W sztambuchu córki Marks wypełnił słynny kwestionariusz, z pytaniami typu „ulubiony poeta” albo „czego nienawidzisz najbardziej”.

Absolwent Uniwersytetu Jutuba (praca dyplomowa broniona pod kierownictwem dr Jordana B. Petersona), może pomyśleć, że Marks w tej ostatniej rubryce wpisał coś w stylu „zachodniej cywilizacji”, „Boga”, „posprzątanych pokojów”, „homarów alfa” albo przynajmniej małych kotków czekających na pogłaskanie.

Tymczasem Marks wpisał Martina Tuppera, wiktoriańskiego Paolo Coelho. Dziś pomiętają o nim właściwie tylko marksiści, jako o Tym Kogo Przywódca Naszego Reptiliańskiego Ssssspisku Nienawidził Najbardziej Z Wszystkich Ludzi (napisałem „retpiliańskiego”? sssorki, to się wytnie).

Tupper był autorem bestsellerowej książki „Proverbial Philosophy”, zawierającej złote myśli takie, że tylko walnąć helwetiką na tle zachodu słońca i wrzucić na fejsa. Przykład cioci Wiki: „Well-timed silence hath more eloquence than speech”.

Jako ulubionych poetów Marks podał Dantego, Ajschylosa, Szekspira i Goethego. Jako ulubionych prozaików: Diderota, Lessinga, Balzaka i Hegla. Pomijając Hegla, umieszczonego tu chyba w ramach złośliwego żartu, to gusta tak konserwatywne, że podwójny windsor sam się zawiązuje.

Adorno i Horkheimer mieli gust podobny, tylko jeszcze bardziej. Za ideał kultury uważali dodekafonię – muzykę, której można słuchać właściwie tylko w filharmonii, a do tego trzeba skończyć studia muzykologiczne (Adorno był cudownym dzieckiem fortepianu, grywał Beethovena w wieku lat dwunastu).

NIENAWIDZILI POPKULTURY za jej „schematyzm”, który „objawia się o tyle, że mechanicznie wyróżnione produkty okazują się zawsze tym samym. Że różnica między serią Chryslera a serią General Motors jest złudzeniem, o tym wie każde dziecko, które się tą różnicą entuzjazmuje (…) Tam samo rzecz się ma z produkcjami Warner Brothers i Metro Goldwyn Mayer”.

Ten cytat wydaje mi się jednocześnie błyskotliwy i błędny. Sam, podobnie jak większość PT komcionautów, mogę do upadłego dyskutować o różnicach między Batmanem Nolana a Batmanem Burtona. Ale jednocześnie zdaję sobie sprawę, że gdyby tu się pojawił elegancki duch Adorna i zażądałby „explain me like I’m five”, miałbym problem z wytłumaczeniem mu nie tylko tej różnicy, ale nawet (o herezjo!) między Batmanem a Iron Manem.

Może w gruncie rzeczy wszystko sprowadza się do tego, że jeden jest produkcją Warner Brothers, a drugi Sony? O różnicach między markami samochodów też przecież mogę się sprzeczać do upadłego, ale tu jeszcze prędzej się zgodzę, że różnice są symboliczne, wszystkie firmy oferuja z grubsza to samo: wszystkie kompakty są golfem, wszystkie minivany espacem…

Choć Adorno i Horkheimer potępiają popkulturę w czambuł, jest tu interesująca dla mnie niespójność: w ich książce często pojawia się teza o tym, że popkultura robi się CORAZ GORSZA. I nawet to egzemplifikują: Kaczor Donald jest gorszy od Betty Boop, a perfekcyjny jazz Benny Goodmana od spontanicznej muzyki nowoorleańskiej.

Choć nie definiują tego wprost, można się domyślić, jakie są ich kryteria popkultury „lepszej” (a przynajmniej: mniej złej). To taka, która jest bardziej spontaniczna, nieprzewidywalna, oddolna, ludowa. A gorsza jest taka, która wygląda na przemysłowy produkt maszyn z orwellowskiego Departamentu Prozy.

Nigdy nie napiszę książki o teorii popkultury, ale skoro się nią zajmuję zawodowo, a parę razy ocierałem się też o jakieś formy quasi-akademickie, to muszę taką teorię mieć w głowie. No więc wygląda jak w powyższym akapicie (oczywiście, nie wymyśliłem tego sam, zerżnąłem z książek okołofrakfurckich intelektualistów, Siegfreda Kracauera i Waltera Benjamina).

Skąd prawicowym świrom wzięła się teza, że celem szkoły frankfurckiej jest zniszczenie zachodniej cywilizacji – nie mam pojęcia. Rationalist Wiki sugeruje, że mógł to wymyślić Lyndon LaRouche, co skądinąd pasuje do niego.

Prawacy traktują „szkołę frankfurcką” jako synonim postmodernizmu oraz „French intellectuals”, nie przejmujac się tym, że Frankfurt, mimo zbieżności pierwszych liter, nie leży we Francji. Trzeba tymczasem pamiętać, że nawet jeśli pewne tezy brzmią podobnie, to obie szkoły wyszły z radykalnie przeciwstawnych założeń. Zabawnie pokazuje to „Existential Comics”.

Gdybym umiał rysować takie komiksy, narysowałbym to bardziej serio, ale mniej śmiesznie. Dwaj rewolucjoniści Adorno i Horkheimer, ubrani bardzo elegancko, stoją wśród marmurów z kieliszkami szampana. Adorno jest we fraku, bo tak wypada – przyszli tu na prawykonanie jego kompozycji na kwartet smyczkowy i fortepian.

Panowie mają smutne miny, bo rozmawiają na swój ulubiony temat: upadku cywilizacji zachodu. Dochodzą do tego samego wniosku co zwykle: że oświecenie odniosło tak wielki sukces, że zmieniło się w swoją negację.

Ale co poradzisz? Nic nie poradzisz. Dlatego nazywają nas „szkołą krytyczną”, umiemy tylko krytykować – wzdychają.

Nagle z ulicy wchodzą Ze Frencz Intelektuels. Jeden ma skórzaną kurtkę, drugi fioletowy garnitur, trzeci ma elegancką białą koszulę, ale rozpiął trzy guziki, żeby pokazywać włochatą klatę. Starannie nieogoleni i jeszcze staranniej nieuczesani.

Foucault wyjmuje zębami korek z butelki Chateauneuf du Pape rocznik 1968, polewa osłupiałym marksistom do ich kieliszków z szampanem i mówi: „Le oświecenie est mort, eh bien, allors on danse”.

OK, wychodzi mi z tego komiks typu „French Chads vs Frankfurt Virgins”, więc bardziej serio: „Dialektyka Oświecenia” jest pisana z rozpaczą. Autorzy właśnie uciekli przed faszyzmem, ale w zachodnich demokracjach też widzą przejawy faszyzujących tendencji – „ucieczki od wolności”, jak to ujął Erich Fromm w bodajże największym bestsellerze tego środowiska.

Francuscy i amerykańscy postmoderniści nawet jeśli doszli do podobnych wniosków o końcu Oświecenia, mieli inny punkt wyjścia, a przede wszystkim inne podejście. Nie pisali z rozpaczą, raczej z ironią.

Temu panu z KUL, który do nas tu niedawno dołączył, dedykuję na koniec taki oto cytat z Adorno i Horkheimera, proponując, żeby się zastanowił w swoim sumieniu, czy Peterson rzetelnie przedstawia ich filozofię:

„…osiągnięcia ekonomiczne obracają się w swoje przeciwieństwo (…) To, że higieniczna fabryka i wszystko, co się z tym wiąże, volkswagen i pałac sportu, tępym nożem zarzyna metafizykę, byłoby jeszcze obojętne, ale nie jest obojętne, że w całości życia społecznego owa fabryka, volkswagen i pałac sportu same stają się metafizyką”.

PS. Wszystkie cytaty z wydania IFiS PAN, przeł. Małgorzata Łukasiewicz, Warszawa 1994; ilustracja to fragment komiksu „Adorno Returns”,(c) Corey Mohler

Kiedyś chciałem napisać felieton o Napoleonie Hillu, twórcy gatunku literackiego „książek o sukcesie”. Zawsze były inne tematy, a potem mnie skasowali, więc w końcu nie napisałem.

Książki o sukcesie („self help”) wydają mi się dobrym kryterium lewicowości. Programowo w nie nie wierzę, bo jestem Przekonany że o sukcesie decyduje ślepy traf.

Książki „self help” uważam więc za ściemę. I faktycznie, pionier tego gatunku był po prostu konfabulatorem. Nazmyślał jak to wielcy biznesmeni osiągnęli sukces dzięki jego poradom. Ludzie dość głupi, żeby w to uwierzyć, kupowali jego książki w milionowych nakładach.

Prywatnie uważam, że recepta na sukces zawiera się w dwóch słowach: „miej szczęście”. There is no step three.

To jak z wiarą w Boga, to deklaracja światopoglądowa. Nie da się tego udowodnić w żadną stronę.

Wydaje mi się, że lewica i prawica są wobec tego wtórne. Gdy ktoś wierzy w „hipotezę sprawiedliwego świata”, wierzy też, że każdy ma to, na co zasłużył. Pijak, bezdomny, odmieniec, ofiara przemocy w rodzinie – sami są sobie winni.

Ja wierzę w hipotezę niesprawiedliwego świata. Uważam, że hierarchia są ściemnione, przywileje niezasłużone, cierpienia niezawinione. Stąd dążenie do wyrównywania, naprawiania itd.

Widzę więc coś głęboko symbolicznego w tym, że guru nowej prawicy stał się Jordan Peterson – psycholog, który wylansował się na protestach przeciw „politycznej poprawności”. Tak to w jest z „cancel culture”, to żyła złota dla „kancelowanych”.

Peterson straszył, że po przyjęciu w Kanadzie ustawy antydyskryminacyjnej ludzie będą szli do więzienia za używanie niewłaściwych zaimków wobec osób trans. Ustawa obowiązuje od 4 lat, nic takiego się nie dzieje – jak to w prawicy, na początku była ściema, a potem przyszła monetyzacja.

Nie czytałem jego „12 życiowych zasad” i nie zamierzam. Jak już pisałem – nie wierzę w książki „self help”. Nic nie może sprawić, ze w nie uwierzę.

Fascynuje mnie jednak to, że Peterson ponosi właśnie straszliwą porażkę. Nie wypada z tego szydzić, ale kiedy to spotyka autora książki „self help”, mamy uzasadniony wyjątek.

Upadek Petersona zaczął się gdy jego córka Mikhaila, zamiast znaleźć sobie uczciwą pracę, podczepiła się pod popularność ojca. Stała się dietetyczno-lajfstajlową influencerką, propagującą dietę składającą się wyłącznie z mięsa.

Ojciec wsparł córkę i ogłosił, że wraz z żoną przeszedł na tę dietę i od razu przeszły im wszystkie choroby. Dopiero wtedy zaczął mówić o swojej lękowej depresji oraz o uzależnieniu od benzodiazepin – które dzięki diecie wreszcie mógł odstawić.

To takie prawackie! Skoro lewacy są wege, przejdźmy na dietę składającą się ze steków, żeby się poczuć jak zwierzęta alfa.

Był lipiec 2018. Kilka miesięcy później u żony Petersona, która również reklamowała dietę swojej córki jako panaceum, zdiagnozowano raka
nerki.

Jak to z rakiem, nigdy nie będzie dowodu, że to miało związek z dietą. Na pewno jednak ta dieta nie pomogła.

Zaraz potem Peterson, którego podobno ta dieta wyleczyła z uzależnienia od benzodiazepin, zwiększył dawkę. Tak bardzo, że go to wykończyło.

Zwykły człowiek jak ja czy ty, kiedy się już w coś takiego wpakuje, musi swoje odcierpieć. Człowiek obrzydliwie bogaty może próbować oszukać system.

Jordan Peterson znalazł klinikę w Moskwie, stosującą metody niedozwolone na Zachodzie. Dla mnie czy dla Ciebie to znaczy, że takich metod należy unikać, ale jeśli jesteś prawicowym intelektualistą, to wierzysz też w pierdu-pierdu o cywilizacji śmierci i prostowaniu bananów w Unii.

Zaczyna cię ciągnąć do nienależacych do Unii krajach posługujących się cyrylicą. Przecież Putin jest katechonem!

Idol prawactwa trafił w końcu do Serbii. Dostał zapalenia płuc, które w jego wieku jest bardzo niebezpieczne. A potem cała rodzina złapała tam Covid (choć wcześniej wychwalali Serbię jako kraj wolny od wirusa).

Od jakiegoś roku Peterson komunikuje się za światem wyłącznie za pośrednictwem swojej córki, Mikhaily i kontrolowanych przez nią kanałów społecznościowych. Stara się w nich pokazywać rodziny ludzi sukcesu, doskonale się bawiącej w Serbii. Wygląda to groteskowo, bo w tle ciągle padają słowa takie jak „śpiączka”, „intensywna opieka” albo „zapalenie płuc”.

Jedną z zasad Petersona jest: posprzątaj u siebie, zanim zaczniesz krytykować świat. Sam jej nie umiał zastosować. Wygląda na człowieka pogubionego w życiu osobistym.

Jajako lewica rozumiem pogubienie, rozumiem bezradność. Przecież dlatego właśnie jestem za państwem opiekuńczym. Które Peterson światopoglądowo zwalcza – więc wylądował w szpitalu w kraju nieopiekuńczym…

W zasadzie powinienem się bać. Czytam przecież teraz wszędzie, że podobno panoszy się coś zwanego „kulturą unieważniania”.

Według opisów ma to polegać na tym, że politycznie poprawne hordy grasują na Twitterze i niszczą kariery autorów, którzy ośmielili się tylko nieprawomyślnie zażartować, albo nazwać kogoś niewłaściwym przyimkiem. Skoro sam lubię się wypowiadać ostro, powinienem się bać, że się stanę kolejną ofiarą „unieważnienia”!

Może kiedyś zmienię zdanie, ale na razie niespecjalnie się tym przejmuję. Ze względu na same swoje nerdowate zainteresowania, uprawiam takie dziennikarstwo, w którym sam siebie skazuję na bycie zbojkotowanym przez jakieś 99,9% populacji.

Nawet zakładając, że dam z siebie wszystko i napiszę najlepszą możliwą książkę na dany temat, nie wyskoczę powyżej kilkudziesięciu tysięcy sprzedaży. No trudno, dopóki jestem w stanie się z tego utrzymać, odpowiada mi to

Gdybym więc spotkał wróżkę kanceluszkę i ta mi zaproponowała taki deal: 99% populacji się na mnie wścieknie i ogłosi totalny bojkot. Ale za to 1% mnie polubi i zadeklaruje, że odtąd płaci za każdą moją treść – wchodzę w to natychmiast.

Sprzedawać po 400 tysięcy! Ech, marzenie. Kupiłbym Twardochowi nowego mercedesa! Ufundowałbym nagrodę literacką Puma, konkurencyjną wobec Nike, i przyznałbym sam sobie!

Wydaje mi się, że przejmowanie się „kulturą unieważnienia” to problem autorów, którzy chcą być jak zupa pomidorowa. Żeby wszyscy ich lubili.

Ja nie chcę. Ja chcę pisać takie książki, jakie sam chciałbym przeczytać, ale chwilowo takiej nie ma, więc muszę ją napisać ja.
Czasem wyskakuje mi jakiś wuj dobra rada, który mi sugeruje, jak powinienem uprawiać swój zawód, żeby „przekonywać ludzi do swoich racji”, albo wręcz żeby się zachowywać, jak „przystoi lewicowemu publicyście”. Robię tym wujom benyhilowe klepu-klepu.

Moją jedyną motywacją jako dziennikarza (poza oczywiście tradycyjnym „cholerne rachunki same się nie spłacą”) jest szukanie odpowiedzi na różne dręczące mnie pytania. Robiłem to jeszcze zanim zostałem dziennikarzem, po prostu szedłem do biblioteki, żeby Coś Sprawdzić.

Potem zacząłem się z tego utrzymywać, ale motywacja pozostała ta sama. Coś mnie interesuje, wszystko jedno co – warsztat ulubionego pisarza albo okoliczności powstania internetu. Więc drążę.

Czy skutki moich drążeń kogoś do czegoś przekonają? I couldn’t care less. Dla mnie ważne jest to, że sam się czegoś dowiedziałem (i że mi za to zapłacono).

Załóżmy więc hipotetycznie, że czymś wkurzę jednocześnie Kpoperki, środowisko LGBT i na dobitkę obrońców zwierząt. Co mi zrobią?

Ogłoszą na Twitterze, że przestają mnie czytać? Przecież 99,9% z nich i tak mnie nie czyta. Chyba że za darmo na blogu, no ale wtedy co mnie to w’ogle.

Zrobią publiczne palenie moich książek? Jak ktoś kupił, to już go lubię. Nawet jeśli kupił, żeby spalić.

Konkretne przykłady ludzi, którym „unieważniono” karierę mnie nie przekonują. Że ogłoszono bojkot J.K. Rowling? Przecież nawet gdyby był bardzo skuteczny, ona tego nie odczuje.

Co za różnica, czy ktoś ma trzy miliardy, czy osiem. I tak jednego dnia można zjeść tylko jeden porządny stek.

Że prezes Radia Nowy Świat musiał ustąpić ze stanowiska? Cóż, jest różnica między zawodem prezesa a zawodem dziennikarza. Dziennikarz może sobie pozwalać na wypowiedzi prowokujące i kontrowersyjne, prezes nie bardzo. Zwłaszcza jeśli swój biznes opiera na „donejtach”.

Że studenci wymuszają na swoich uczelniach „deplatforming” niektórych osób albo zakaz używania dyskryminującego słownictwa? Cóż, płacą więc wymagają. Ja się zawsze STARAM (czy mi to wychodzi, to osobna kwestia) pamietać, że to studenci płacą mi, a nie ja im, więc to ja się muszę do nich dostosować, a nie oni do mnie.

Ludzie nawołujący do bojkotu J.K. Rowling mają do tego takie same prawo, jak J.K. Rowling do transfobii. Co właściwie bowiem tak konkretnie proponują publicyści straszący „kulturą unieważniania”?

Zakaz nawoływania do bojkotu? Jak chcą ten zakaz wprowadzić? Powołując Urząd ds Kontroli Publikacji i Widowisk, zatrzymujący prewencyjnie wszystkie apele o bojkot kogokolwiek?

Jeśli chcemy wolności, to musi to być także wolność „unieważniania”. Freedom of speech includes the right not to listen.

Jak wielu blogobywalców czekam w napięciu na nadchodzącą książkę prof. Adama Leszczyńskiego. Zapewne będzie w niej dużo o gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej, o której wspominaliśmy mimochodem w poprzedniej notce.

Skąd się wziął folwark? Jak nasi przodkowie zafundowali nam pułapkę, z której nie umiemy się wyrwać 500 lat później? Czekając na fachowe odpowiedzi, podzielę się garścią intuicji.

W szkołach uczono nas o jagiellońskiej złotej erze, kiedy Rzeczpospolita Od Morza do Morza była jednym z najbogatszych, najnowocześniejszych i najpotężniejszych państw Europy. Ówczesny boom miał już w sobie zarzewie przyszłej klęski.

Przez Rzeczpospolitą przechodziły ważne szlaki handlowe – przede wszystkim trasa Orient-Flandria, której dzisiaj odpowiada europejska trasa E40 (w Polsce i w Niemczech oznakowana jako A4).

Wiele miast cieszyło się wtedy „prawem składu”, czyli pierwokupu przewożonych towarów. Miało to tę zaletę, że miastom „samo rosło”. Ale i tę wadę, że niczego się w nich nie opłacało produkować na eksport.

O ile na Zachodzie miasta i rodzący się w nich przemysł postrzegano jako koło zamachowe gospodarki, w Polsce uważano mieszczan za pasożytów. Nikt ich nie lubił, one też się nie lubiły nawzajem (wiele animozji typu Toruń/Bydgoszcz ma korzenie w epoce jagiellońskiej).

Nikt więc ich nie bronił, gdy na kolejnych Sejmach ograniczano ich prawa. A i tak gorzej to się odbiło na wsi.

Jeszcze za Piastów zakładano pierwsze kopalnie. Stąd powiedzenie, że to Kazimierz Wielki wygrał bitwę pod Grunwaldem (bo Jagiełło miał ją za co prowadzić).

Ubocznym skutkiem było tworzenie klasy posiadaczy, ludzi żyjących z odziedziczonych dochodów „z soli i z roli”. Rosła w siłę za Jagiellonów, bo monarchia wtedy pozornie była dynastyczna: władza przechodziła z ojca na syna i z brata na brata, ale każdą sukcesję zatwierdzał Sejm.

Jagiellonowie przekupywali posiadaczy kolejnymi przywilejami. W 1496 wprowadzono prawo przypisujące chłopów do ziemi, będące początkiem folwarku.

Popularnym tematem na moim blogu jest mobilność społeczna. Nie zapominajmy, że przez stulecia była w Polsce zakazana. Plany typu „jak tu wysłać dziecko na studia” były PRZESTĘPSTWEM!

Powstały dwie klasy opierające się modernizacji. Po pierwsze: chłopi folwarczni, którzy nie mogli snuć planów na poprawę losu, bo zabraniało im tego prawo.

Po drugie: właściciele folwarków i kopalni. Mieli zagwarantowany prawnie rezerwuar taniej siły roboczej. A dzięki dostępowi do szlaków handlowych, łatwy eksport na całą Europę.

W pamiętnikach i listach zachowały się opisy co się działo, gdy polski szlachcic sprzedał swoje zboże w Gdańsku. Zachowywał się jak kowboj po sprzedaniu bydła w Carson City – w pijackim szale próbował wszystko wydać w jedną noc.

W I Rzplitej nie było komu rozwijać mieszczańskich cnót oszczędności i gospodarności. Szlachta żyła w sztucznej obfitości. Mieszczanie byli skorumpowani „prawem składu”.

To się posypało w XVII wieku. Szlaki handlowe zaczęły nas omijać, a opłacalność eksportu nieprzetworzonych surowców poleciała na pysk. My zaś sami siebie skazaliśmy w XVI wieku na import wszystkiego poza nimi – wysyłaliśmy płótno, które do nas wracało jako płaszcz (z kolosalną marżą).

Z podróży po Polsce i świecie wyniosłem wrażenie, że to trwa do dzisiaj. W Polsce właściciel hotelu, knajpy czy myjni samochodowej to często osoba nieobecna na miejscu – obsługują mnie wyłącznie jego pracownicy.

Na Zachodzie tymczasem nie raz samochód mył mi WŁAŚCICIEL MYJNI, a śniadanie serwował WŁAŚCICIEL HOTELU. Pamiętacie Bogdana z „Breaking Bad”? Zatrudniał pomocników, np. Walta, ale sam też obsługiwał klientów.

To tylko anecdata, niech mnie więc ktoś skontruje twardymi danymi, ale mam wrażenie, że w Polsce biznesu nie zakłada się po to, żeby samemu stać za ladą. U nas biznes, nawet drobny, ma działać tak, żeby właścicielowi „samo rosło”.

Wpisałem kiedyś do wyszukiwarki bibliotek cyfrowych słowo „pańszczyzna”. Przywaliła mnie publicystyka z lat 1910-1920, skupiona wokół pytania „czy pańszczyzna wróci”. Z tym się znacznej części populacji kojarzyła niepodległość!

Na wsi mamy sporą część populacji, która od setek lat boi się zmian. Pod pewnym względem przypomina to sytuację Afroamerykanów: to cztery stulecia, w których nie wolno im było nawet myśleć o wolności.

Folwark przetrwał II RP, w PRL go znacjonalizowano, a w 3RP sprywatyzowano, jako Folwark SA. Dopóki z nim nie skończymy, tu nigdy nie będzie Normalnie.